Umundurowanie żandarmerii w latach 1914 – 1939

Polskie formacje wojskowe 1914-1919

Latem 1914 roku żandarmeria pojawiła się w Legionach Polskich formowanych na terenie zaboru austriackiego. Jej sformowanie związane było z zapobieżeniem włączenia do polskiej formacji żandarmerii austriackiej. Już 23 sierpnia 1914 roku rozkazem nr 841 Szefa Sztabu Komendy Głównej Wojska Polskiego Kazimierza Sosnowskiego utworzono oddział żandarmerii polowej. W rozkazie szczegółowo opisano oznaki żandarmów: Oznajmia się, że utworzony przy wojskach oddział żandarmerii polowej nosi białe sznury, owinięte przez ramię i wzdłuż piersi do białego boku. Oficerowie żandarmerii noszą u prawego boku dwa białe temblaki.
Początkowo legionowi żandarmi działali w dwóch odrębnych i wzajemnie niechętnych, strukturach: w I Brygadzie i w żandarmerii polowej c. i k. Komendzie Legionów Polskich. To właśnie w żandarmerii polowej założono żółte wyłogi na kołnierze i wtedy też narodziło się potoczne określenie żandarma mianem „kanarka”
2, które przetrwało do końca istnienia II Rzeczypospolitej.
W I Korpusie Polskim w Rosji, w roku 1918 Polowa Straż Wojskowa wyróżniała się amarantowym otokiem i żółtą wypustką na górze otoku. W armii polskiej w Francji wiosną 1919 roku przyznano straży polowej (żandarmerii) emblemat w postaci białego gorejącego granatu na ciemnozielonej patce.
Barwy żółte towarzyszyły również żandarmom Polskiej Siły Zbrojnej powołanej w 1917 roku w Królestwie Polskim pod niemiecką okupacją. Oficerowie żandarmerii polowej nosili jasnożółte wypustki wokół kołnierzy, naramienników, krawędziach i mankietach kurtek i kieszeni oraz na czapkach. Podoficerowie i szeregowi posiadali jasnożółte wypustki jedynie wokół naramienników. Na kołnierzach płaszczy wszyscy żandarmi nosili jasnożółte patki. Barwy te wykorzystano również w powstającym Wojsku Polskim, do czasu wprowadzenia przepisów 1919 roku.
Przepisy Polskiej Siły Zbrojnej wprowadzały również prawo noszenia wężyków na kołnierzach kurtek dla tych żołnierzy, którzy służyli w legionach. W maju 1919 roku prawo to nadano wszystkim żołnierzom Wojska Polskiego, w tym i żandarmom
3
.
Po wybuchu powstania w Wielkopolsce organizowana żandarmeria polowa i krajowa otrzymała specjalne umundurowanie i barwy na początku 1919 roku
4
. Żandarmi polowi otrzymali mundur ogólnowojskowy z żółtymi dodatkami: wypustkami, otokiem na czapce, podwójnymi lampasami na spodniach (każdy 25 mm szerokości) i podwójnym sznurem w koło szyi (spiętym na plecach) i przechodzącym pod prawym naramiennikiem. W czasie pełnienia służby, na lewej piersi (w mundurach oficerskich nad lewą kieszenią) noszono ryngraf z mosiądzu z orłem i napisem: „Dowództwo Główne W.P. z P. Żandarmeria Polowa”. Szerokość odznak oficerskich wynosiła 40 mm, innych rang 60 mm. Przy Dowództwie Głównym zorganizowano szwadron żandarmerii polowej występujący w ułankach z żółtymi patkami na których znajdowały się metalowe orzełki Dowództwa Generalnego. W maju 1919 roku zezwolono na noszenie takich samych patek w całej żandarmerii krajowej5.
Żandarmeria krajowa w Wielkopolsce nosiła mundur i barwy ustalone w lutym 1921 roku, kurtki kroju oficerskiego z żółtymi wypustkami. Żandarmi niższych szarż nosili płaszcze jednorzędowe, oficerowie dwurzędowe z żółtymi wypustkami. Żandarmeria krajowa posiadała od kwietnia 1919 roku własne oznaki
6.

W odrodzonym Wojsku Polskim

Przepis ubioru polowego Wojska Polskiego z 1919 roku ustalił dla żandarmerii pąsową (jaskrawo-jasną) barwę patki z żółtą wypustką na kołnierzach kurtek szeregowych i oficerów (patka wykonana z aksamitu) z odpowiednimi dla stopnia wężykami oraz sznury naramienne noszone z lewego ramienia – oficerowie szare metalizowane, pozostali żandarmi żółte wełniane lub bawełniane7.
Ten sam rozkaz przewidywał noszenie przez żandarmów tzw. „ryngrafu służbowego”. Ryngraf ten wycofano w roku 1930
8.
W dniu 18 marca 1920 roku wprowadzono oznaki wachmistrza powiatowego żandarmerii wojskowej. Naramienni wachmistrza były identyczne jak u wachmistrza sztabowego, z dodaniem galonika oksydowanego o szerokości ½ cm., przez środek naramiennika jak u podchorążych. Czapka jak dla szeregowych, na otoku kąt z galonika oksydowanego o szerokości ½ cm (jak u podchorążych), pod nim taki sam kąt z tasiemki karmazynowej o tej samej szerokości
9. Już 20 maja 1920 roku zniesiono zarówno tytuł „żandarm powiatowy” zastępując je nazwą „chorąży żandarmerii” jak i oznaki tego stopnia zastępując je oznaczeniem stopnia chorążego, jak w pozostałych broniach i służbach10.
Rozkaz z 5 sierpnia 1926 roku zezwolił podoficerom żandarmerii na noszenie płaszczy nieprzemakalnych podczas wykonywania obowiązków służbowych
11.
W tym samym roku (20 lipca 1926 r.) uregulowano prawo do noszenia sznurów naramiennych przez żandarmów. Sznury naramienne przysługiwały oficerom i podoficerom zawodowym żandarmerii, natomiast szeregowym dopiero w trzecim okresie szkolenia jedynie podczas pełnienia służby egzekutywnej. Decyzja ta wynikała z konieczności odróżnienia szeregowych próbnych i niezawodowych od podoficerów zawodowych. Łapki żandarmerii przysługiwały natomiast wszystkim żołnierzom pełniącym służbę w żandarmerii
12.
W formowanym od połowy lat dwudziestych Korpusie Ochrony Pogranicza oficerowie i szeregowi służb przydzielonych do KOP nosili własne patki i wypustki z dodaniem drugiej wypustki koloru zielonego. Rozkaz wyjaśniający jakie patki noszone były w KOP ukazał się w dniu 20 sierpnia 1926 roku. W styczniu 1927 roku utworzono dywizjon żandarmerii KOP, który otrzymał również barwy ogólne żandarmerii z dodatkową zieloną wypustką na patce
13.W KOP żandarmi zamiast rogatywek nosili czapki okrągłe KOP.
W dniu 4 sierpnia 1927 ustalono kolory łapek i wypustek dla wszystkich broni i służb, w tym i dla żandarmerii
14. Dywizjony żandarmerii otrzymały łapki turkusowe z amarantowymi wypustkami. Takie same patki, ale aksamitne, nosili oficerowie, a oficerowie administracji żandarmerii bez względu na przydział aksamitne łapki brunatne z turkusowymi wypustkami. Na płaszczach noszono wypustki turkusowo-amarantowo (dywizjony żandarmerii i oficerowie) a oficerowie administracji żandarmerii brunatno-turkusowe. Nie wiadomo czy te przepisy zdążyły wejść w życie, ponieważ w dwa miesiące później, prawdopodobnie na skutek protestów żandarmów, przepisy zmieniono i w październiku 1927 roku przywrócono barwy łapek z 1919 roku15. Żandarmi otrzymali łapki, które pozostały już do 1939 roku związane z żandarmerią – sukienne dla wszystkich żandarmów, w kolorze szkarłatnym i z żółtą wypustką. Oficerowie administracji – brunatne łapki sukienne, z wypustką szkarłatną. Wypustki na kołnierzach przybrały postać szkarłatno-żółtych i brunatno-szkarłatnych.
Zgodnie zapisami zawartym w § 5 przepisów o umundurowaniu Wojska Polskiego z 1919 roku żandarmom pieszym trzewiki piechoty z owijaczami, a pełniącym służbę konno – buty do jazdy konnej. W dniu 27 grudnia 1927 roku
16 wprowadzono dla szeregowych żandarmerii pełniących służbę pieszo buty długie typu piechoty, bez owijaczy. Przepis ten uzupełniono w dniu 17 lutego 1928 roku informacją, że długie buty dla podoficerów żandarmerii miały być typu kawaleryjskiego. Jednocześnie zezwolono podoficerom zawodowym i niezawodowym w III okresie szkolenia na noszenie własnych długich butów w służbie i poza służbą, kupowanych z własnych środków17.
Żandarmeria na kolorowy otok na czapkach rogatywkach musiała czekać do 1930 roku, wtedy to w dniu 6 października
18 ustalono, że czapki żandarmów będą miały szkarłatne otoki. Ostateczny termin na założenie otoków wyznaczono na dzień 1 maja 1931 roku, z zastrzeżeniem, że wprowadzenie nowych otoków na czapkach szeregowych winno być zorganizowane tak, by cała formacja została przemundurowana jednocześnie. W 1932 roku własne czapki otrzymał Morski Pluton Żandarmerii. Dla żandarmów z plutonu morskiego wprowadzono czapki angielskie z otokiem szkarłatnym i wypustką koloru żółtego, na naramiennikach pluton występował z kotwicą19.
W ramach ułatwiania pełnienia przez żandarmów służby w wysokich letnich temperaturach w okresie letnim, w 1930 roku zezwolono szeregowym żandarmerii na pełnienie służby w mundurach drelichowych, z zaznaczeniem, że: „zewnętrzny wygląd żandarmów nie może na tym ucierpieć pod względem schludności”. Tym samym rozkazem zezwolono na noszenie sznurów żandarmerii przy drelichowych mundurach
20.
W 1928 roku dywizjon szkolny żandarmerii otrzymał prawo do używania odznaki pamiątkowej
21. W dniu 31 grudnia 1931 roku zatwierdzono regulamin i wzór odznaki pamiątkowej żandarmerii22. Znak zaprojektowany został przez warszawską rzeźbiarkę Olgę Niewską i przedstawiał hełm karabinierów konnych z okresu powstania listopadowego wsparty na pękających granatach ze stylizowaną literą „Ż”. Oznaka przyznawana była pod dwóch latach nienagannej służby, oficerowie otrzymywali ją w wersji srebrnej, podoficerowie brązowej23.
Pluton, następnie szwadron żandarmerii (zwany „zamkowym”), czyli oddziału zamkowego Prezydenta Rzeczypospolitej, ewidencyjnie podległy 1 dywizjonowi żandarmerii nosił na naramiennikach oznaki ze złączonych liter „OZ”
24, a następnie orła.
W 1939 roku żandarmeria otrzymała nowy znak żandarmerii
25 i był on zewnętrzną oznaką żołnierzy żandarmerii, mających przydział służbowy do jednostek organizacyjnych żandarmerii oraz uprawnionych do pełnienia służby bezpieczeństwa. Noszenie znaku obowiązywało przy każdym typie munduru wojskowego (na kurtce i płaszczu). Znak zaopatrzony był w numer ewidencyjny i napis „ZNAK ŻANDARMERII” i zastępował legitymację osobistą lub służbową żołnierza żandarmerii.
Od początku lat trzydziestych, prócz standardowego uzbrojenia i wyposażenia żandarmi wyróżniali się specyficznym elementem wyposażenia jakim była skórzana torba żandarma. Zawierała notatnik wraz z książeczka służbową i inwigilacyjną, kajdanki (w woreczku płóciennym), pieczątkę do laku, laskę laku, świeczkę i pudełko zapałek, 10 m. sznurka, metr taśmowy, opatrunek osobisty, ręcznik i mydło. Do wyposażenia żandarma należał również gwizdek sygnałowy, latarka elektryczna (noszona na drugim guziku od góry munduru lub płaszcza), zegarek, nóż składany oraz ołówek chemiczny z ochraniaczem.

Jak wspominał Roman Karczmarczuk26 z 54 plutonu żandarmerii konnej w czasie kampanii 1939 roku po wkroczeniu wojsk sowieckich w dniu 17 września 1939 roku doszło do zdjęcia wszystkich oznak żandarmerii przez pluton: Wówczas dowódca plutonu zwołał odprawę, informując o wkroczeniu wojsk sowieckich. Nie wiadomy był charakter wkroczenia, jako agresor czy jako sojusznicy. Na wszelki wypadek należało zniszczyć wszystkie przedmioty i dowody świadczące o tym, że jesteśmy żandarmerią. W przeciwnym wypadku wziętych do niewoli żandarmów Sowieci rozstrzeliwali natychmiast. Musieliśmy więc od tej pory udawać zwykły zwiad konny. Zniszczono legitymacje, sznury, dystynkcje, książeczki służby itp. przedmioty.

MZSiPBnB.001.2018.PMR

1 CAW.I.120.31.260. 5 pułk piechoty Legionów Polskich.

2 Żandarmeria Wojskowa w dokumentach z lat 1918-1939, Tom 1, Dzienniki Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1916, str. 9.

3 Dziennik Rozkazów Wojskowych (Dz. Rozk. Wojsk.), nr. 59/1919, poz. 1894.

4 Załącznik do Rozkazu Dowództwa Głównego (DG) nr 43 z dnia 16 lutego 1919 roku, Opis umundurowania dla Oddziału Żandarmerii Polowej przy sztabie Głównego Dowództwa WP w byłym zaborze pruskim.

5 Rozkaz DG nr 139 z 23 maja 1919 roku.

6 Rozkaz DG nr 24 z 1 kwietnia 1919 roku.

7 Dz. Rozk. Wojsk., nr. 97/1919, poz. 4139.

8 Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 30/1930, poz. 360.

9 Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych (Dz. Rozk. MSWojsk.), nr 12/1920, poz. 288.

10 Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 20/1920, poz. 495.

11 Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 26/1926, poz. 273.

12 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 19/1926, poz. 198.

13 Żaryn M., Barwy broni i służb, 100 lat historii, cz. 1, 1914 – 1947, Bukowiec 2016, str. 487. Autor twierdzi, że odmienne były za to wypustki na płaszczach – zamiast pąsowo-żółtych, w KOP miano nosić pąsowo-zielone.

14 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 22/1927, poz. 268.

15 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 29/1927, poz. 354.

16 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 36/1927, poz. 423.

17 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 5/1928, poz. 57.

18 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 32/1930, poz. 381.

19 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 18/1932, poz. 228.

20 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 24/1930, poz. 287.

21 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 31/1928, poz. 339.

22 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 36/1931, poz. 469.

23 Żandarmeria Wojskowa w dokumentach z lat 1918-1939, str. 19.

24 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 27/1928, poz. 311 oraz nr 5/1934, poz. 77.

25 Dz. Rozk. MSWojsk., nr 1/1939, poz. 3.

26 Roman Karczmarczuk (ur. 25.09.1917 r., zm. w 2000 r.), strona internetowa: http://tpg-grabowiec.pl/articles.php?article_id=144 – dostęp z dnia 11 stycznia 2017 roku.

Komentarze