Umundurowanie żandarmerii w latach 1914 – 1939

Polskie formacje wojskowe 1914-1919

Latem 1914 roku żandarmeria pojawiła się w Legionach Polskich formowanych na terenie zaboru austriackiego. Jej sformowanie związane było z zapobieżeniem włączenia do polskiej formacji żandarmerii austriackiej. Już 23 sierpnia 1914 roku rozkazem nr 84¹ Szefa Sztabu Komendy Głównej Wojska Polskiego Kazimierza Sosnowskiego utworzono oddział żandarmerii polowej. W rozkazie szczegółowo opisano oznaki żandarmów: Oznajmia się, że utworzony przy wojskach oddział żandarmerii polowej nosi białe sznury, owinięte przez ramię i wzdłuż piersi do białego boku. Oficerowie żandarmerii noszą u prawego boku dwa białe temblaki.
Początkowo legionowi żandarmi działali w dwóch odrębnych i wzajemnie niechętnych, strukturach: w I Brygadzie i w żandarmerii polowej c. i k. Komendzie Legionów Polskich. To właśnie w żandarmerii polowej założono żółte wyłogi na kołnierze i wtedy też narodziło się potoczne określenie żandarma mianem „kanarka”², które przetrwało do końca istnienia II Rzeczypospolitej.
W I Korpusie Polskim w Rosji, w roku 1918 Polowa Straż Wojskowa wyróżniała się amarantowym otokiem i żółtą wypustką na górze otoku. W armii polskiej w Francji wiosną 1919 roku przyznano straży polowej (żandarmerii) emblemat w postaci białego gorejącego granatu na ciemnozielonej patce.
Barwy żółte towarzyszyły również żandarmom Polskiej Siły Zbrojnej powołanej w 1917 roku w Królestwie Polskim pod niemiecką okupacją. Oficerowie żandarmerii polowej nosili jasnożółte wypustki wokół kołnierzy, naramienników, krawędziach i mankietach kurtek i kieszeni oraz na czapkach. Podoficerowie i szeregowi posiadali jasnożółte wypustki jedynie wokół naramienników. Na kołnierzach płaszczy wszyscy żandarmi nosili jasnożółte patki. Barwy te wykorzystano również w powstającym Wojsku Polskim, do czasu wprowadzenia przepisów 1919 roku.
Przepisy Polskiej Siły Zbrojnej wprowadzały również prawo noszenia wężyków na kołnierzach kurtek dla tych żołnierzy, którzy służyli w legionach. W maju 1919 roku prawo to nadano wszystkim żołnierzom Wojska Polskiego, w tym i żandarmom³.
Po wybuchu powstania w Wielkopolsce organizowana żandarmeria polowa i krajowa otrzymała specjalne umundurowanie i barwy na początku 1919 roku⁴. Żandarmi polowi otrzymali mundur ogólnowojskowy z żółtymi dodatkami: wypustkami, otokiem na czapce, podwójnymi lampasami na spodniach (każdy 25 mm szerokości) i podwójnym sznurem w koło szyi (spiętym na plecach) i przechodzącym pod prawym naramiennikiem. W czasie pełnienia służby, na lewej piersi (w mundurach oficerskich nad lewą kieszenią) noszono ryngraf z mosiądzu z orłem i napisem: „Dowództwo Główne W.P. z P. Żandarmeria Polowa”. Szerokość odznak oficerskich wynosiła 40 mm, innych rang 60 mm. Przy Dowództwie Głównym zorganizowano szwadron żandarmerii polowej występujący w ułankach z żółtymi patkami na których znajdowały się metalowe orzełki Dowództwa Generalnego. W maju 1919 roku zezwolono na noszenie takich samych patek w całej żandarmerii krajowej⁵.
Żandarmeria krajowa w Wielkopolsce nosiła mundur i barwy ustalone w lutym 1921 roku, kurtki kroju oficerskiego z żółtymi wypustkami. Żandarmi niższych szarż nosili płaszcze jednorzędowe, oficerowie dwurzędowe z żółtymi wypustkami. Żandarmeria krajowa posiadała od kwietnia 1919 roku własne oznaki⁶.

W odrodzonym Wojsku Polskim

Przepis ubioru polowego Wojska Polskiego z 1919 roku ustalił dla żandarmerii pąsową (jaskrawo-jasną) barwę patki z żółtą wypustką na kołnierzach kurtek szeregowych i oficerów (patka wykonana z aksamitu) z odpowiednimi dla stopnia wężykami oraz sznury naramienne noszone z lewego ramienia – oficerowie szare metalizowane, pozostali żandarmi żółte wełniane lub bawełniane⁷.
Ten sam rozkaz przewidywał noszenie przez żandarmów tzw. „ryngrafu służbowego”. Ryngraf ten wycofano w roku 1930⁸.
W dniu 18 marca 1920 roku wprowadzono oznaki wachmistrza powiatowego żandarmerii wojskowej. Naramienni wachmistrza były identyczne jak u wachmistrza sztabowego, z dodaniem galonika oksydowanego o szerokości ½ cm., przez środek naramiennika jak u podchorążych. Czapka jak dla szeregowych, na otoku kąt z galonika oksydowanego o szerokości ½ cm (jak u podchorążych), pod nim taki sam kąt z tasiemki karmazynowej o tej samej szerokości⁹. Już 20 maja 1920 roku zniesiono zarówno tytuł „żandarm powiatowy” zastępując je nazwą „chorąży żandarmerii” jak i oznaki tego stopnia zastępując je oznaczeniem stopnia chorążego, jak w pozostałych broniach i służbach¹⁰.
Rozkaz z 5 sierpnia 1926 roku zezwolił podoficerom żandarmerii na noszenie płaszczy nieprzemakalnych podczas wykonywania obowiązków służbowych¹¹.
W tym samym roku (20 lipca 1926 r.) uregulowano prawo do noszenia sznurów naramiennych przez żandarmów. Sznury naramienne przysługiwały oficerom i podoficerom zawodowym żandarmerii, natomiast szeregowym dopiero w trzecim okresie szkolenia jedynie podczas pełnienia służby egzekutywnej. Decyzja ta wynikała z konieczności odróżnienia szeregowych próbnych i niezawodowych od podoficerów zawodowych. Łapki żandarmerii przysługiwały natomiast wszystkim żołnierzom pełniącym służbę w żandarmerii¹².
W formowanym od połowy lat dwudziestych Korpusie Ochrony Pogranicza oficerowie i szeregowi służb przydzielonych do KOP nosili własne patki i wypustki z dodaniem drugiej wypustki koloru zielonego. Rozkaz wyjaśniający jakie patki noszone były w KOP ukazał się w dniu 20 sierpnia 1926 roku. W styczniu 1927 roku utworzono dywizjon żandarmerii KOP, który otrzymał również barwy ogólne żandarmerii z dodatkową zieloną wypustką na patce¹³.W KOP żandarmi zamiast rogatywek nosili czapki okrągłe KOP.
W dniu 4 sierpnia 1927 ustalono kolory łapek i wypustek dla wszystkich broni i służb, w tym i dla żandarmerii¹⁴. Dywizjony żandarmerii otrzymały łapki turkusowe z amarantowymi wypustkami. Takie same patki, ale aksamitne, nosili oficerowie, a oficerowie administracji żandarmerii bez względu na przydział aksamitne łapki brunatne z turkusowymi wypustkami. Na płaszczach noszono wypustki turkusowo-amarantowo (dywizjony żandarmerii i oficerowie) a oficerowie administracji żandarmerii brunatno-turkusowe. Nie wiadomo czy te przepisy zdążyły wejść w życie, ponieważ w dwa miesiące później, prawdopodobnie na skutek protestów żandarmów, przepisy zmieniono i w październiku 1927 roku przywrócono barwy łapek z 1919 roku¹⁵. Żandarmi otrzymali łapki, które pozostały już do 1939 roku związane z żandarmerią – sukienne dla wszystkich żandarmów, w kolorze szkarłatnym i z żółtą wypustką. Oficerowie administracji – brunatne łapki sukienne, z wypustką szkarłatną. Wypustki na kołnierzach przybrały postać szkarłatno-żółtych i brunatno-szkarłatnych.
Zgodnie zapisami zawartym w § 5 przepisów o umundurowaniu Wojska Polskiego z 1919 roku żandarmom pieszym trzewiki piechoty z owijaczami, a pełniącym służbę konno – buty do jazdy konnej. W dniu 27 grudnia 1927 roku¹⁶ wprowadzono dla szeregowych żandarmerii pełniących służbę pieszo buty długie typu piechoty, bez owijaczy. Przepis ten uzupełniono w dniu 17 lutego 1928 roku informacją, że długie buty dla podoficerów żandarmerii miały być typu kawaleryjskiego. Jednocześnie zezwolono podoficerom zawodowym i niezawodowym w III okresie szkolenia na noszenie własnych długich butów w służbie i poza służbą, kupowanych z własnych środków¹⁷.
Żandarmeria na kolorowy otok na czapkach rogatywkach musiała czekać do 1930 roku, wtedy to w dniu 6 października¹⁸ ustalono, że czapki żandarmów będą miały szkarłatne otoki. Ostateczny termin na założenie otoków wyznaczono na dzień 1 maja 1931 roku, z zastrzeżeniem, że wprowadzenie nowych otoków na czapkach szeregowych winno być zorganizowane tak, by cała formacja została przemundurowana jednocześnie. W 1932 roku własne czapki otrzymał Morski Pluton Żandarmerii. Dla żandarmów z plutonu morskiego wprowadzono czapki angielskie z otokiem szkarłatnym i wypustką koloru żółtego, na naramiennikach pluton występował z kotwicą¹⁹.
W ramach ułatwiania pełnienia przez żandarmów służby w wysokich letnich temperaturach w okresie letnim, w 1930 roku zezwolono szeregowym żandarmerii na pełnienie służby w mundurach drelichowych, z zaznaczeniem, że: „zewnętrzny wygląd żandarmów nie może na tym ucierpieć pod względem schludności”. Tym samym rozkazem zezwolono na noszenie sznurów żandarmerii przy drelichowych mundurach²⁰.
W 1928 roku dywizjon szkolny żandarmerii otrzymał prawo do używania odznaki pamiątkowej²¹. W dniu 31 grudnia 1931 roku zatwierdzono regulamin i wzór odznaki pamiątkowej żandarmerii²². Znak zaprojektowany został przez warszawską rzeźbiarkę Olgę Niewską i przedstawiał hełm karabinierów konnych z okresu powstania listopadowego wsparty na pękających granatach ze stylizowaną literą „Ż”. Oznaka przyznawana była pod dwóch latach nienagannej służby, oficerowie otrzymywali ją w wersji srebrnej, podoficerowie brązowej²³.
Pluton, następnie szwadron żandarmerii (zwany „zamkowym”), czyli oddziału zamkowego Prezydenta Rzeczypospolitej, ewidencyjnie podległy 1 dywizjonowi żandarmerii nosił na naramiennikach oznaki ze złączonych liter „OZ”²⁴, a następnie orła.
W 1939 roku żandarmeria otrzymała nowy znak żandarmerii²⁵ i był on zewnętrzną oznaką żołnierzy żandarmerii, mających przydział służbowy do jednostek organizacyjnych żandarmerii oraz uprawnionych do pełnienia służby bezpieczeństwa. Noszenie znaku obowiązywało przy każdym typie munduru wojskowego (na kurtce i płaszczu). Znak zaopatrzony był w numer ewidencyjny i napis „ZNAK ŻANDARMERII” i zastępował legitymację osobistą lub służbową żołnierza żandarmerii.
Od początku lat trzydziestych, prócz standardowego uzbrojenia i wyposażenia żandarmi wyróżniali się specyficznym elementem wyposażenia jakim była skórzana torba żandarma. Zawierała notatnik wraz z książeczka służbową i inwigilacyjną, kajdanki (w woreczku płóciennym), pieczątkę do laku, laskę laku, świeczkę i pudełko zapałek, 10 m. sznurka, metr taśmowy, opatrunek osobisty, ręcznik i mydło. Do wyposażenia żandarma należał również gwizdek sygnałowy, latarka elektryczna (noszona na drugim guziku od góry munduru lub płaszcza), zegarek, nóż składany oraz ołówek chemiczny z ochraniaczem.

Jak wspominał Roman Karczmarczuk²⁶ z 54 plutonu żandarmerii konnej w czasie kampanii 1939 roku po wkroczeniu wojsk sowieckich w dniu 17 września 1939 roku doszło do zdjęcia wszystkich oznak żandarmerii przez pluton: Wówczas dowódca plutonu zwołał odprawę, informując o wkroczeniu wojsk sowieckich. Nie wiadomy był charakter wkroczenia, jako agresor czy jako sojusznicy. Na wszelki wypadek należało zniszczyć wszystkie przedmioty i dowody świadczące o tym, że jesteśmy żandarmerią. W przeciwnym wypadku wziętych do niewoli żandarmów Sowieci rozstrzeliwali natychmiast. Musieliśmy więc od tej pory udawać zwykły zwiad konny. Zniszczono legitymacje, sznury, dystynkcje, książeczki służby itp. przedmioty.

MZSiPBnB.001.2018.PMR

Komentarze