XII. Gdy niektóre Xiążę, niektórego człowieka o kradzież, o złodziejstwo, obwiniłby, ji złodziejem mieniąc, tedy jemu Rok naprzód za sześć niedziel, a i daléj na wtórą sześć niedziel, a nadwyższe za trzecią sześć niedziel ma być dan. Pakli w téj ośminaćcie sprawiedliwy się nie uczyni, tedy Xiążę w imienie jego ruszające i nieruszające ma się wrzucić, a on z szyją ma się wiarować.
Dokładnie 640 lat temu, 27 kwietnia 1377 roku w Sochaczewie uchwalono statut mazowiecki. Był to pierwszy w historii Mazowsza dokument regulujący wszystkie dziedziny prawa, zwłaszcza przebieg rozpraw sądowych. W 17 artykułach (w przekładzie Macieja z Różana akt ten zawiera aż 20 ustępów) spisano procedury z zakresu prawa karnego i cywilnego.
Do tego czasu spory na Mazowszu rozwiązywano za pomocą tzw. prawa zwyczajowego, będącego niepisanym zbiorem norm prawnych opartych na przedchrześcijańskich tradycjach, późniejszych prawach kościelnych i niemieckich, a także ludowych zabobonach. Prawo zwyczajowe charakteryzowało się dużą niesprawiedliwością wyroków, nieobiektywnością sędziów i częstą faworyzacją bogatszych obywateli.
Ustanowienie pisanych norm prawnych nastąpiło po uchwaleniu statutu wiślickiego i statutu wielkopolskiego przez Kazimierza Wielkiego. Po bezpotomnej śmierci tego króla w 1370 roku ziemia mazowiecka ponownie odzyskała niezależność i w całości znalazła się pod panowaniem Ziemowita III, który na przełomie 1373/1374 roku rozdzielił Mazowsze dla swoich synów: Ziemowita IV oraz Janusza I Starszego.
Statut mazowiecki z 1377 roku ogłoszony został w obecności obydwu synów Ziemowita III oraz licznych panów mazowieckich, którzy przyjechali na zamek sochaczewski. Wśród nich byli: Krystyn wojewoda mazowiecki, Wacław wojewoda czerski, Mikołaj Okoń kasztelan czerski, Andrzej Płocki, Erazm Niemira Sochaczewski, Wojciech Warszawski, Naszut Wizki, Sasin Rawski, Śliszka Wyszogrodzki, Rogala Gostyński; sędziowie: Paweł Wyszogrodzki, Gotard Płocki, Mikosz, babka; chorążowie: Andrzej Ciołek, Jan Goworek Rawski, Paweł z Radzanowa Płocki, Piorko Czerski, Florjan Rawski; podkomorzowie: Ścibor z Kosmaczewa, Łaszcz z Wrońsk, Stefan z Mniszewa Gostyński, Andrzej Czambor Płocki; skarbnicy: Mikołaj z Milanowa i Ludko; cześnicy Baszko i Krystyn; podczaszy Stanisław z Cieciszewa oraz pisarz Thylio (Kozłowski, 1858).
Oryginał tego aktu prawnego nie zachował się do dziś, a jego treść znana jest z czterech rękopiśmiennych kopii, z których dwie zaginęły. Statut został przetłumaczony na język staropolski w 1450 roku przez księdza Macieja z Różana, kanclerza na dworze księcia mazowieckiego Bolesława IV. Rękopis tego tłumaczenia spisany na pergaminie stanowi część Kodeksu Puławskiego. Przekład Macieja z Różana jest o tyle ciekawy, że zawiera aż 20 ustępów (w redakcji Bandkiego i Sawickiego jest 17 ustępów, natomiast u Helcla – 18) (Herod, 2015).
Po inkorporacji Mazowsza do Korony Królestwa Polskiego w 1526 roku szlachta mazowiecka w celu zachowania odrębności Mazowsza postanowiła skodyfikować lokalne prawo. Projekt wojewody mazowieckiego Wawrzyńca Prażmowa nazywany od jego nazwiska Zwodem Prażmowskiego zawierał 25 statutów uchwalanych przez władców Mazowsza od 1377 do 1482 roku oraz liczący 248 artykułów zwód prawa zwyczajowego. Dekret ten nie uzyskał jednak aprobaty królewskiej (głównie z powodu sprzecznych artykułów) i nie miał mocy urzędowej. Mimo to był używany w praktyce do czasu sporządzenia tzw. Zwodu Goryńskiego (wojewody Piotra Goryńskiego), który to projekt został zatwierdzony przez króla Zygmunta Starego 17 stycznia 1540 roku. Statut ten obowiązywał aż do roku 1576, kiedy to szlachta mazowiecka przyjęła statuty koronne. Nie oznaczało to jednak utraty odrębności prawnej Mazowsza, bowiem na sejmie toruńskim, na którym przyjęto statuty koronne wprowadzono wyjątki prawne nazywane eksceptami mazowieckimi. Wyjątki te liczyły 46 artykułów, a same ekscepta obowiązywały aż do III rozbioru Polski w 1795 roku.
Jak zauważa warszawska adwokat, dr Patrycja Ewa Herod pierwszy statut mazowiecki wyróżniał się dużą starannością zredagowanego tekstu i szerokim zakresem opisanych zagadnień prawnych. Zapoczątkował on dalsze działania ustawodawcze książąt mazowieckich, uchwalających kolejne statuty, edykty, mandaty, dekrety i ordynacje sprawiając, że Mazowsze, aż do upadku I Rzeczpospolitej zachowało swoją odrębność opartą o rodzimy system prawny (Herod, 2015).
Źródła:
Łaciński rękopis statutu z 1377 roku z Metryki Mazowieckiej można w całości przeczytać na stronach AGAD-u pod zamieszczonym linkiem (pierwsza strona):
http://pther.eu/MK/001/PL_1_4_1-001_0024.html
Tekst polski w przekładzie Antoniego Zygmunta Helcla można przeczytać na poniższej stronie internetowej:
http://dir.icm.edu.pl/Starodawne_Prawa_Polskiego_Pomniki/Tom_1/269
Helcel A. Z. Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, Warszawa 1856
Herod P. E. Regulacje w zakresie prawa karnego w statucie sochaczewskim z 27 kwietnia 1377 roku [w]: Saeculum Christianum t. XXII (2015), s. 67-77
Kozłowski F. Dzieje Mazowsza za panowania książąt, Warszawa 1858
Księgi wpisów kancelarii mazowieckiej (Metryka Mazowiecka) 1414-1526 [w]: Archiwum Głównym Akt Dawnych
