Po obu stronach barykady

19 stycznia 1945 generał Leopold Okulicki rozwiązał struktury Armii Krajowej, ale wcale nie oznaczało to dla niektórych członków tej organizacji zakończenia walk. Pojawił się bowiem nowy, nie mniej groźny przeciwnik – Związek Radziecki, który przy pomocy NKWD, a także komunistycznej partyzantki rozpoczął tworzenie struktur rządowych, całkowicie zależnych od Moskwy. Dlatego Okulicki już 27 lipca obejmuje nowe stanowisko – komendanta „NIE”, organizacji, stawiającej sobie za cel odpór sowieckiej polityce. „NIE” działało w daleko trudniejszych warunkach, niż AK podczas okupacji niemieckiej, stając w obliczu skuteczniejszej infiltracji dawnych środowisk konspiracyjnych i masowych aresztowań. Już w marcu doszło w Pruszkowie do podstępnego aresztowania kluczowych członków „NIE”, samego Okulickiego, a także płk. Emila Fieldorfa, którzy stawili się na rozmowy negocjacyjne z nową władzą. Pojawia się też tu ślad sochaczewski – w tzw. „Procesie Szesnastu”, który odbył się po pruszkowskim aresztowaniu członków „NIE” postawiono również zarzuty byłemu posłowi Stronnictwa Pracy, Franciszkowi Urbańskiemu. Według artykułu z „Sochaczewianina”, „Apteka w bramie” (nr 4/16 maj 1991) autorstwa Marii Gołkowskiej kamienica przy ulicy Staszica, była zwana „domem posła Urbańskiego”, właśnie dlatego, że właśnie on był jej właścicielem i mieszkał w niej przez jakiś czas z rodziną. Ironią losu jest, że ów dom najpierw za swą siedzibę objęło Gestapo, a następnie ulokował się w niej Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa.

W maju 1945 roku ,,NIE” zakończyła działalność, nowy komendant płk Antoni Stojca uznał jej dalsze funkcjonowanie za niemożliwe. Ale już we wrześniu powstała nowa organizacja o charakterze antykomunistycznym – zrzeszenie ,,Wolność i Niezawisłość”. Na jej czele stanął płk Jan Rzepecki.

Obszar Centralny WiN powstał na bazie struktur Armii Krajowej, a następnie „NIE” i DSZ. Komenda tego Obszaru istniała od września 1945 do stycznia 1947 r. Zachowano strukturę organizacyjną AK, przy czym Warszawa Zachód, była jednym z trzech podokręgów Obszaru Warszawskiego ZWZ-AK o kryptonimie “Folwark”. Dalszy podział obejmował inspektoraty – Skierniewicki i Sochaczewski – ten ostatni obwody: Grójec “Głuszec”, Błonie “Bekas”, oraz Sochaczew “Skowronek”.

O próbie utworzenia sochaczewskiego oddziału WiN wspomina Zygmunt Boczkowski „Kruk”:

Wróciłem [do Chodakowa], ale chłopcy nie poujawniali się wszyscy, znaczna część chłopaków. Broni mieliśmy dużo, mieliśmy swoje schowki, broń nie była zdana. Ale nie mieliśmy dowódcy, żeśmy sami zbierali broń. Nie wiadomo, na co żeśmy czekali. Może że Amerykanie przyjdą, nas wyzwolą. Każdy na to czekał wtedy. W rezultacie jeden z chłopców się postarał o dowódcę. Przyszedł do nas z Warszawy dowódca, to był kapitan „Czarny”, taki był jego pseudonim. On był w Puszczy Kampinoskiej, w Powstaniu był też, był wtedy podporucznikiem czy porucznikiem. Później ktoś go awansował. Przyszedł, przedstawił się jako kapitan „Czarny”. Był naszym dowódcą. Nas było sporo, ze dwudziestu paru chyba chłopaków, którzy się nie poujawniali. Nawet ci, co się poujawniali, też należeli do naszej grupy, razem z nami zbierali broń. Jak dowódca nas przejął, to nas podzielił na sześcio-, siedmioosobowe sekcje. Każda sekcja miała inne zadanie do wykonania. Trafiłem do sekcji dywersyjno-likwidacyjnej. Ja byłem w tej sekcji, Marian był, Rysiek Gryniewicz, Stasiek Jeznach, Janek Owczarek, Tadzio z Boryszewa był, tak że w sumie nas tam było sześciu.

Stanisław Dubielak

Oddział kapitana „Czarnego” działał do października 1945 roku, kiedy to jej członkowie w większości zostali aresztowani. Boczkowski wspomina o kilku próbach wyciągania informacji od funkcjonariuszy UB, oraz nawet planie likwidacji lokalnego donosiciela, niestety wydaje się, że grupa działała bez większych sukcesów, a przynajmniej „Kruk” o nich nie wspomina.

Okolice Sochaczewa to obszar działalności jeszcze jednego „wyklętego”. Władysław B. Dubielak ps. “Myśliwy”, był członkiem ROAK (Ruch Oporu Armii Krajowej), który stał na  czele oddziału liczącego ponad 20 osób. Gdy dalsza działalność w Polsce okazała się niemożliwa, w 1949 r. zbiegł do Berlina Zachodniego, gdzie nawiązał kontakt z wywiadem brytyjskim. Niestety wpadł i został we wrześniu 1954 r deportowany do Polski. Wyrokiem WSG w Warszawie skazany 4 IX 1955 na karę śmierci, stracony 27 X 1955 r.

Powstanie organizacji antykomunistycznej  spotkało się ze zdecydowaną reakcją struktur Urzędu Bezpieczeństwa. Jak już wspomniałem – Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa przejął swoją siedzibę po Gestapo, mieściła się ona przy ulicy Staszica, która w latach 1945-1954 stała się najposępniejszym budynkiem w mieście. Figuruje również na IPNowskiej liście Miejsc Represji komunistycznych w latach 1944-56. Boczkowski wspomina również o „zasadach” werbunku do UB w Sochaczewie, co było zadaniem kapitana NKWD, niejakiego Pawlenki:

Zaczęli tworzyć Urząd Bezpieczeństwa w Sochaczewie. Później przyszedł dowódca, rosyjski enkawudzista to był, nazywał się kapitan Pawlenko. Z UB, które się utworzyło, powyrzucał wszystkich inteligentnych chłopaków. Mówi, że on tu inteligencji żadnej nie potrzebuje, on potrzebuje złodziei, bandziorów. Takich potrzebuje. I co się okazało? Że Kazimierczak, który był bandziorem w czasie okupacji niemieckiej, z całą swoją bandą znalazł się w Urzędzie Bezpieczeństwa, był tam przyjęty.

Faktycznie nie było to problemem, gdyż tak jak zręby lokalnej AL i GL, tak późniejsze UB tworzyli często osobnicy bandyckiego autoramentu, nader chętnie rekrutowanego przez NKWD. Przyglądając się ludziom tworzących sochaczewską bezpiekę, należy zwrócić uwagę na dwa elementy – niskie wykształcenie i zdemoralizowanie. Takim funkcjonariuszem był np. Tadeusz Mazurowski. Edukację zakończył na 7 klasach szkoły powszechnej. Podczas okupacji działał w Armii Ludowej, awansowany w 1944 na podporucznika, w 1945 został porucznikiem UB. Wspólnie z NKWD przyczynił się do stworzenia Urzędu Bezpieczeństwa w Płocku, bezpośrednio po wkroczeniu tam Rosjan. Wraz z innymi oficerami UB dokonywał aresztowań mieszkańców Płocka, zaangażowanych w działalność konspiracyjną podczas wojny, według list dostarczonych przez NKWD. Pomiędzy 06.07.1945 – 22.08.1945 – był zastępcą szefa PUBP Sochaczew, następnie od 22.08.1945 do 14.5.1947 – zastępcą i p.o szefa PUBP Sochaczew. W jego przypadku jednak myśliwy zmienił się w zwierzynę – 12 lipca 1948 we wsi Kolonia Pniewo Wielkie zginął podczas starcia z patrolem NSW pod dowództwem komendanta Mieczysława Dziemieszkiewicza „Roja“. Od 1946 do 1948, w Sochaczewie pracował również major Eugeniusz Serwiński, przeniesiony później do Płocka. On z kolei wsławił się akcją wyłapywania członków konspiracji w tym mieście – w samą wigilię 1948 roku. Ponieważ nie udało się aresztować nikogo z podejrzanych, zamknięto 19 członków ich rodzin. Sposób działania ubeków był więc bardzo zbliżony do działania Niemców, o tyle groźniejszy, że wroga nie wyróżniał już inny język, ani nieznajomość lokalnych realiów.

Przy sochaczewskim budynku PUBP, stoi skromny kamień, z tabliczką o następującej treści:

„Miejsce uświęcone krwią Polaków, żołnierzy Armii Krajowej, mieszkańców Ziemi Sochaczewskiej, więzionych i torturowanych w tym budynku przez komunistów. 17.09.2001 r.”

O warunkach przetrzymywania aresztantów wspomina Henryk Tomaszewski:

Zostałem osadzony w celi, mieszczącej się w suterenie. Zabite okno specjalną skrzynką wychodziło na ulicę tak, aby trochę światła wpadało z góry, a my żebyśmy nie widzieli nóg przechodniów. Cela była o wymiarach 2,5 na 4 mi miała zakratowane okno, oraz drzwi drewniane z judaszem, zamykane na sztaby od zewnątrz. Nad drzwiami był otwór prostokątny, w którym świeciła się żarówka. Cela była wyposażona w kibel, przykryty kawałkami tektury. Opróżnialiśmy go tylko raz o godzinie 6:00. Poza kiblem było tylko trochę słomy, na której spali aresztanci.

Na początku lat 50. działalność podziemia antykomunistycznego została wygaszona. Założenia, które sobie ono stawiało za cel, okazały się już niemożliwe do zrealizowania, zaś aparat służb, których zadaniem była jego eliminacja działał coraz skuteczniej. Ci którzy nie złożyli broni w tych ostatnich, najtragiczniejszych bodaj latach zostali skazani na zapomnienie. Dziś po latach ponownie wraca dyskusja i próba oceny sensu ich walki – walki odbywającej się w naszkicowanych powyżej okolicznościach, co jest zadaniem bardzo dla badaczy trudnym.

Radosław Jarosiński

źródła:

Łeszczyński Grzegorz., Okręg Warszawski zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” na tle struktur centralnych. Warszawa 2019.

Twarze Bezpieki – wystawa w opracowaniu dra Łukasza Kamińskiego, Pawła Rokickiego, Agnieszki Rudzińskiej

Pawłowicz Jacek “Ludzie Płockiej Bezpieki” Warszawa 2007

Pawłowicz Jacek, Rybicka Monika “Twarze Mazowieckiej Bezpieki”, katalog wystawy

Tomaszewski Henryk – “Garść Wspomnień” – Wydawnictwo “Perła” 2008

Komentarze

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *