W związku z przypadającą w tym roku 160. rocznicą powstania styczniowego warto przypomnieć historię broni, która odegrała rolę szczególnie doniosłą w największym w XIX w. polskim zrywie narodowy. Bronią tą jest kosa bojowa, która powszechnie kojarzona jest głównie z kosynierami biorącymi udział w insurekcji kościuszkowskiej. Niemniej jej historia sięga od średniowiecza, aż po kampanie wrześniową 1939 r.
Kosa bojowa, podobnie jak sierp bojowy, widły bojowe czy cep bojowy, powstała na skutek odpowiedniego przekształcenia narzędzia rolniczego na broń. W tym wypadku poprzez osadzenie pionowo na długim drzewcu ostrza kosy używanej w rolnictwie. Poza kosą do tego celu stosowano również tzw. rzezaki, czyli kosy do ręcznej sieczkarni lub duże, obosieczne groty w kształcie dzidy. Żeleźce kosy bojowej umieszczano nasadą w rozszczepionym u góry drzewcu i ściągano go żelaznymi obręczami lub też nitowano go do drzewca. Niekiedy mocowania zabezpieczano dodatkowo drutem, aby zapobiec jego odcięciu. Do kosy czasem mocowano również półokrągły hak do ściągania jeźdźca z konia.
Tego rodzaju broni w średniowieczu powszechnie używano w całej Europie przez powstańców chłopskich i nieregularne oddziały wojska. Na ziemiach polskich, jak podaje autor anonimowej broszury pt. “Regulamin ćwiczeń kosą” wydanej w 1913 r. nakładem Rady Naczelnej Drużyn Bartoszowych, po raz pierwszy miała “zabłysnąć” w bitwie pod Płowcami (1331 r.) oraz pod Grunwaldem (1410 r.). Jednak Jarosław Malecki – pracownik Działu Edukacji Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku, wskazuje, iż dotychczas nie ma źródłowych informacji o tym, aby formacja uzbrojona w tego rodzaju broń uczestniczyła w bitwie pod Grunwaldem. Zatem najprawdopodobniej w Polsce kosa bojowa zaczęła być używana w XVII w. przez ludność ukraińską w czasie powstań kozackich lub przez chłopów podczas “potopu szwedzkiego” (1655-1660).
Jak wspomniano na wstępie kosa bojowa jest nierozerwalnie związana z polskimi walkami narodowowyzwoleńczymi. Oddziały kosynierów tworzone w dobie insurekcji kościuszkowskiej 1794 r. odegrały szczególną rolę w bitwie pod Racławicami, w której udział wzięło 2000 kosynierów. Właśnie wtedy ukazała się także broszura Piotra Aignera pt. “Krótka nauka o pikach i kosach” zawierająca wskazówki dotyczące metod sporządzania tego powstańczego oręża oraz taktykę walki nim. Kosę bojową stosowano przez chłopskie oddziały powstańcze podczas zrywów narodowych w 1830 r., 1848 r. i 1863 r. Broń ta musiała doskonale spisywać się w rękach powstańców styczniowych, skoro świadek tamtych dni, wysłannik szwajcarskiego sztabu generalnego ppłk F. von Erlach napisał w swojej pracy pt. “Partyzantka w Polsce 1863 r.”, iż była to jedna z “najstraszniejszych broni”. W XX w. kosa bojowa dalej pełniła swoją rolę w Powstaniu Śląskim w 1921 r. w Szopienicach, a po raz ostatni we wrześniu 1939 r. użyta przez “Gdyńskich Kosynierów”.
W zbiorach Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą przechowywany jest egzemplarz kosy bojowej, precyzyjnie rzecz ujmując żeleźce kosy bojowej czyli jej ostrze, z okresu walk powstańczych w XIX w. Obiekt ten jest obecnie eksponowany w Muzeum Okręgowym w Koninie na wystawie pt. “Każdy z nas jest cząstką narodowego honoru. 160. rocznica Powstania Styczniowego”.
Bibliografia:
W. Kwaśniewicz, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1981, s. 88-90
Regulamin ćwiczeń kosą, Lwów 1913, s. 1
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska-Sulkiewicz i in., Warszawa 2003, s. 207
